Als Tuin van de Maand februari 2021 hebben we de groene hof rond de St. Vituskerk in Stiens (Friesland) gekozen. In het voorjaar van 2019 was de Commissie Groen Erfgoed van de NTs samen met adviseurs uit de regio en vertegenwoordigers van andere commissies te gast bij Trudy en Willem van Riemsdijk. Niet alleen bezochten we hun prachtige stinzentuin achter het Doktershûs, we gingen ook naar de groene hof rond de St. Vituskerk met onder meer de fraaie lindenlaan. Een bezoek aan deze historische plek in combinatie met een bezoek aan Stinze Stiens is de moeite meer dan waard en bevelen we dus van harte aan. Veel leesplezier met onderstaand artikel van Trudy en Willem.

Dubbele rij lindenbomen en stinzenplanten

In 2012 kwamen wij, Willem van Riemsdijk en Trudy van Riemsdijk-Zandee, naar Stiens om stinzenplanten te bekijken op het St. Vituskerkhof in Stiens. In het vier jaar daarvoor uitgegeven boekje ‘Stinzenflora in Fryslân’ hadden we hierover gelezen. Dat bezoek had grote gevolgen. We ontdekten de bijzondere tuin achter het Doktershûs er schuin tegenover. De toen verwaarloosde tuin bleek vol stinzenplanten te staan en een ontwerp te zijn van Gerrit Vlaskamp (1868). Huis en tuin kochten en restaureerden we. En nu genieten we er met volle teugen van, evenals de bezoekers. Wat ons op het kerkhof ook intrigeerde was, behalve de rijkbloeiende holwortel, de fraaie lindenlaan: een dubbele rij bomen die het kerkhof omringt.

Lindenlaan
Het pad tussen de bomen loopt aan de buitenzijde van een smeedijzeren hekwerk rond het min of meer ovaalvormige kerkhof. Aan de buitenzijde van deze laan en aan de rand van het talud van deze oorspronkelijke terp staan betonnen paaltjes, die met stalen balken verbonden zijn. Tussen die paaltjes bevinden zich op enkele plaatsen draaihekjes, die dienden om koeien buiten te houden wanneer rond de kerk een veemarkt werd gehouden. Vooral in de zomer verhullen de zeer hoge lindebomen voor een belangrijk deel de kerk en de ‘Alde Toer’.

                                 Foto uit ca.1908, aangeleverd door Documentatiestichting Leeuwarderadeel

Het zicht dat je vanuit het omringende landschap hebt op de bomen rond de kerk is indrukwekkend. Het bepaalt samen met de toren het silhouet van Stiens. Het aanzicht is sterk afhankelijk vanuit welke richting de kerk wordt waargenomen. De bomen lijken met de westenwind mee omhoog rond de kerk te wervelen.

                                      Midden: Cor Reisma, Gezicht op Stiens, ca. 1935. Foto rechts: Rob Stavast

De bomen zouden meer dan tweehonderd jaar oud kunnen zijn, zo blijkt uit de ‘Registers van de Hervormde gemeente Stiens’. De bomen rond het kerkhof van voor 1778 werden geregeld gesnoeid. Het ‘boomsnoeijen’ gebeurde, veelal in de maand mei, met tussenperioden van 4 tot 20 jaar. Perioden van tussen 5 en 10 jaar worden tegenwoordig gezien als goed onderhoud voor dit soort snoei. In 1779 staan er 125 nieuwe Lindebomen rond het kerkhof. De kosten waren 100 Caroli guldens. In 2016 zijn er nog 111 bomen over, 58 in de buitenring en 53 in de binnenring. Ze zijn nu aan groot onderhoud toe. Onderzoek heeft uitgewezen dat enkele bomen in slechte staat zijn en gekapt moeten worden.
Het kerkhof met de dubbele rij lindebomen rondom en de hekken met de karakteristieke draaihekjes kreeg in het najaar van 2019 de monumentale status.

Stinzenplanten
Ook de stinzenplanten langs de Lindenlaan en op het kerkhof horen nu bij het rijksmonument. In het vroege voorjaar kleuren het talud van de terp en de randen op het kerkhof aan de zuid- en oostzijde prachtig geel door de bloeiende winterakonieten. Iets later volgt de Oosterse sterhyacint bij de hoofdingang. Aan de andere zijde bloeien vooral de sneeuwklokjes en bonte krokussen. Later in het seizoen verandert het palet door de witte en roze holwortel en, op een aantal plekken, de voorjaarshelmbloem. Hoe lang ze daar al staan, is niet bekend.

Zeker is dat stinzenplanten in de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn aangeplant op het kerkhof, op initiatief van de heer Albert Atema. Van 1980-2015 heeft koster Kees Buisman met veel enthousiasme en aandacht ervoor gezorgd dat er in het vroege voorjaar steeds meer te bewonderen is.

We vrezen dat de stinzenplanten geleidelijk achteruit zullen gaan doordat de grond niet gekoesterd wordt door verantwoord beheer. Nu ook de stinzenplanten hier tot het ‘groen monument’ behoren hopen we dat het behoud van het groen erfgoed rond en op deze, en andere, historische stilteplekken een impuls krijgt.

St. Vituskerkhof
Pieter Jellessingel 1
9051 BV Stiens

Toegang: Het St. Vituskerkhof is openbaar toegankelijk. Stinze Stiens heeft met regelmaat open tuin. Informatie is te vinden op www.stinze-stiens.nl of op www.stinzenflora-monitor.nl
De Stinzenflora-monitor, een initiatief van en onder redactie van Willem van Riemsdijk en Trudy van Riemsdijk-Zandee, is overgedragen aan een nieuwe redactie (It Fryske Gea, Landschapsbeheer Fryslân, Stichting Martenastate, extern deskundige stinzenplanten) en krijgt een nieuw jasje Op de Stinzenflora-monitor is vanaf half februari tot half mei te lezen wat, wanneer, waar bloeit; de monitor bevat vele andere wetenswaardigheden. Stinze Stiens bericht over de eigen tuin op: www.stinzenflorajournaal.nl